ابن‌افلیلی ابوالقاسم ابراهیم بن محمد زهری قرشیاِبْن اِفلیلی، ابوالقاسم ابراهیم بن محمد زهری قرشی (۳۵۲- ۴۴۱ق/۹۶۳- ۱۰۵۰م)، ادیب و نحوی اندلسی است. ۱ - زادگاهوی در قرطبه زاده شد و از آن‌جا که نیاکانش از روستای افلیلاء در شام آمده بودند به ابن افلیلی شهرت یافت. [۱]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
در جوانی به استادان بزرگ زمان خود پیوست و از آنان، و نیز از پدر خویش، لغت و ادب روایت کرد، [۲]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
اما پیوند او به ابوبکر زبیدی (د ۳۸۰ق/۹۹۰م) استوار‌تر و عمیق‌تر بود؛ آنچنانکه نوادر ابوعلی قالی را از قول او روایت کرد. [۳]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش محمد بن تاویت الطنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۲ - پرداختن به کار تدریسعاقبت او خود نیز به کار تدریس پرداخت و با آنکه دوستش ابن شهید، رفتار و کردار او را در مقام استادی بسیاری ناهنجار [۴]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۰۷، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۵]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۳۳، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
وصف کرده است، در آن کار شهرت فراوان کسب کرد، چندانکه طلاب علم از هر سو به محضر درسش می‌شتافتند. وی گویا در کار تدریس، بیشتر به کتاب الفاظ ابن سکیت و الغریب المصنف عنایت داشت. [۶]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۷]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
از میان شاگردان متعدد او، بی‌گمان شنتمری (معروف به اعلم نحوی) که در تدوین شرح دیوان متنبی با وی همکاری کرد [۸]
یاقوت، معجم الادباء، ج۲۰، ص۶۰-۶۱.
از همه مشهور‌تر است. ۳ - وضعیت شهر در زمان ویدر زمان ابن افلیلی، شهر قرطبه آرام نبود و خلفای اموی شهر، دچار حملات علویان حمودی شده بودند. علی بن حمود در ۴۰۷ق/ ۱۰۱۶م و قاسم بن حمود در ۴۰۸ق بر شهر چیره شدند. اما قاسم در ۴۱۲ق/۱۰۲۱م از بیم بربر‌ها که بر قصر قرطبه تسلط یافته بودند، گریخت. همان سال یحیی بن علی قرطبه را گرفت. درست نمی‌دانیم در زمان فتنه بربر‌ها نقش ابن افلیلی چه بود. ابن بسام می‌نویسد که وی به فتنه بربر‌ها پیوست و سپس به حمودیان نزدیک شد و ارج یافت. [۹]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۱۰]
یاقوت، معجم الادباء، ج۲، ص۷.
اما سخن ابن بسام اندکی مبهم است. از دنباله گفتار او چنین برمی‌آید که چون یحیی بر قرطبه چیره شد، ابن افلیلی کوشید به دربار او بپیوندد. یحیی نیز ابن برد اصغر (ه م) را به دبیری خلافت گمارد و جعفر بن محمد را که با ابن افلیلی دوستی داشت، در شمار ندیمان خود نهاد. جعفر کوشش بسیار کرد که خلیفه، ابن افلیلی را که در آن هنگام شهرت بسیار کسب کرده بود، در دربار به کاری گمارد. [۱۱]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۱۵، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
ابن افلیلی خود نیز قصیده‌ای در مدح یحیی سرود. اما این اقدامات ظاهراً به جایی نرسید، و علاوه بر آن، یحیی به زودی از قرطبه رانده شد و سال بعد (۴۱۳ق/۱۰۲۲م) عمویش قاسم نیز از چنگ بربر‌ها گریخت و شهر دوباره به دست امویان افتاد. ۴ - دبیر خلافت قرطبهدر زمان المستکفی بالله ذیقعده ۴۱۴ - ربیع‌الاول ۴۱۶/ ژانویه ۱۰۲۴ - مه ۱۰۲۵) دوباره به نام ابن افلیلی برمی‌خوریم. مستکفی او را به دبیری خلافت قرطبه گمارد. اما به قول ابن بسام [۱۲]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
چون نوشته‌های او به اسلوب کاتبان خوش بیان نبود، از این رو، از سمت دبیری دربار کنار رفت و چند سال بعد، در زمان هشام سوم (۴۱۸- ۴۲۲ق/ ۱۰۲۷-۱۰۳۱م) او را به فساد در دین متهم ساخته، دستگیر کردند و در «المطبق» ( زندان زیرزمینی قرطبه) افکندند. [۱۳]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۱۴]
یاقوت، معجم الادباء، ج۲، ص۸.
[۱۵]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۱۶، به کوشش س دیدرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
اینک نمی‌دانیم او چند سال در زندان به سر برد و موضوع اتهام او دقیقاً چه بود. قصیده‌ای که موسی بن الطائف در سرزنش و هجای او سروده، [۱۶]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۱۷]
یاقوت، معجم الادباء، ج۲، ص۸.
بر الحاد او دلالت دارد. اما بعید نیست که گرایشهای شیعی او در عصر امویان موجب این اتهامات شده باشد. ۵ - تبحر در لغت و نحوابن افلیلی در نحو و لغت استاد و به قول ابن حیان [۱۸]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۰، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
یگانه زمان خود بود، اما به شعر و نقد آن نیز می‌پرداخت [۱۹]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش محمد بن تاویت الطنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
و در این کار تندی و خشونت روا می‌داشت. [۲۰]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۵۱.
[۲۱]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
همین منابع او را به صداقت گفتار، صراحت لهجه، پاکدلی و گاه قدرت حافظه وصف کرده‌اند. اما ابن حیان گفته است که وی از علم عروض اطلاعی نداشت، [۲۲]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۰، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۳]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
در کار ادب خود رأی بود و درباره آنچه خود می‌دانست، به مجادله برمی‌خاست و بر رأی خطای خود پای می‌فشرد، چنانکه کسی نمی‌توانست او را از آن رأی منصرف سازد. [۲۴]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۰، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۵]
علی ابن سعید مغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۷۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
شاید این انتقاد‌ها که همه از ابن حیان سرچشمه می‌گیرد، خالی از غرض نبوده باشد، زیرا ابن حیان، احتمالاً نسبت به ابن افلیلی، که مستکفی ریاست دیوان را به او داده بود، کینه می‌ورزید و به عقیده وی خلیفه، مردمان فرومایه را به وزارت و مناصب مهم برمی‌گزید. [۲۶]
محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۹۶، بیروت، ۱۹۸۱م.
۶ - اسباب شهرتیکی از اسباب شهرت ابن افلیلی، دوستی و در عین حال معارضه او با ابن شهید نویسنده و شاعر معروف اندلسی است. ابن شهید، ضمن انتقادهای گوناگون، خاصه از باب آداب معلمی و هیأت ظاهری، در رساله توابع و زوابع او را یکی از قهرمانان خویش قرار داده و «تابعه» ای (شبیهی از جنیان) سخت کریه‌المنظر به نام «أنف الناقة» برای او ساخته است. [۲۷]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۱۰، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۸]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۳۴، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۹]
بطرس بستانی، مقدمه بر رسالة التوابع و الزوابع ابن شهید، ج۱، ص۲۸- ۲۹، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۳۰]
محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۹۹، بیروت، ۱۹۸۱م.
با اینهمه، فضایل ابن افلیلی را نباید نادیده گرفت. شهرت شرح دیوان متنبی، و نیز آیین تدریس او، انبوهی شاگرد در محضر او گرد آورد که بعد‌ها آثار او را در غرب و شرق عالم اسلامی بپراکندند. معروف‌ترین این شاگردان عبارتند از: ابوالخطاب، ابن حزم، اعلم شنتمری و نیز طَبْنی. ۷ - آثارتنها اثری که از ابن افلیلی به جای مانده، شرح دیوان متنبی است که پیوسته مورد تمجید نویسندگان پس از او بوده است. عکبری، اگر چه از ذکر نام ابن افلیلی غالباً خودداری کرده [۳۱]
محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، ۱۹۸۱م.
ولی از کتاب او فایده بسیار برگرفته و در مقدمه شرح البیان خود ( قاهره ، ۱۳۰۸ق) به آن اشاره کرده است. ابن حزم نیز با آنکه کتابی در نقد و تکمیل آن به نام التعقیب علی ابن الافلیلی فی شرحه لدیوان المتنبی داشته، کتاب او را «بسیار نیکو» وصف کرده است. [۳۲]
محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، ۱۹۸۱م.
[۳۳]
رژی بلاشر، ابوالطیب المتنبی، ج۱، ص۴۱۲، ترجمه ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۹۸۵م.
[۳۴]
محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، ج۱، ص۱۰۴-۱۱۶، بیروت، ۱۹۸۱م.
از این کتاب ۵ نسخه در کتابخانه‌های جهان موجود است. ابن خیر [۳۵]
محمد ابن خیر، الفهرست، ج۱، ص۴۰۲-۴۰۳، به کوشش فرانسیسکو کودرا و خلیان ریبرا تاراگو، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
که سلسله روات دیوان را برشمرده، ابن افلیلی را در مرکز آن قرار داده است. نکته قابل ذکر آنکه ابن خیر همان سلسله روات را با اختلافی اندک برای دیوان ابوتمام نیز ذکر کرده است، اما هیچ جا به کتابی که توسط ابن افلیلی در این باب جمع شده باشد، اشاره نرفته است. بسیاری از منابع [۳۶]
علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۳۷]
علی ابن سعید مغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۷۲، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
[۳۸]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
تأکید دارند که وی را کتابی جز این شرح نبوده است. با اینهمه، ابن بشکوال، [۳۹]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
قفطی [۴۰]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
و ابن خلکان [۴۱]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۵۱.
اشاره می‌کنند که او «مقدار قابل توجهی از اشعار مردم شهر خویش را داشته است». اما از این عبارت، اطلاع روشنی حاصل نمی‌شود. ابن افلیلی شعر نیز می‌سرود. ابن سعید [۴۲]
علی ابن سعید مغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۱، ص۷۳، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
به نقل از حجاری شعر او را «بارد» وصف کرده و مجموعاً ۴ بیت از اشعار او را آورده است: دو بیت را پسندیده و دو بیت دیگر را که در مدح یحیی بن حمود است، به مسخره گرفته است. شاگرد او طبنی که در سرزمینهای شرقی اسلام اقوال او را روایت می‌کرده است، به روش او در تصحیح و قرائت متون اشاراتی دارد. [۴۳]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش محمد بن تاویت الطنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
[۴۴]
یاقوت، معجم الادباء، ج۲، ص۵.
۸ - وفاتابن افلیلی روز شنبه ۱۳ ذیقعده ۴۴۱ق/۸ آوریل ۱۰۵۰م در قرطبه درگذشت و حکمران شهر محمد بن جهور بر او نماز گزارد. سپس او را در صحن مسجدی ویرانه، نزدیک باب عامر به خاک سپردند. [۴۵]
خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، ج۱، ص۹۳، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۴۶]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۴۷]
ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۵۱.
[۴۸]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۱۵، به کوشش س دیدرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
۹ - فهرست منابع(۱) علی ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م. (۲) خلف ابن بشکوال، الصلة في تاريخ ائمة الاندلس لابن بشكوال، قاهره، ۱۹۶۶م. (۳) ابن خلکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) محمد ابن خیر، الفهرست، به کوشش فرانسیسکو کودرا و خلیان ریبرا تاراگو، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۵) علی ابن سعید مغربی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م. (۶) بطرس بستانی، مقدمه بر رسالة التوابع و الزوابع ابن شهید، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۷) رژی بلاشر، ابوالطیب المتنبی، ترجمه ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۹۸۵م. (۸) محمد حمیدی، جذوة المقتبس، به کوشش محمد بن تاویت الطنجی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. (۹) محمد رضوان دایه، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، بیروت، ۱۹۸۱م. (۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م. (۱۱) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش س دیدرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م. (۱۲) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۱۳) یاقوت، معجم الادباء. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌افلیلی »، ج۳، ص۹۰۱. |